Şərqi Azərbaycanda nəhəng şist ehtiyatları var ki, bu, məlum olduğu kimi, mövcud məlumatlara görə bir neçə milyard ton təşkil edir. Böyük proqnozlaşdırılan ehtiyatlara malik yataqlar arasında Quba, Cangiçay və Diyallı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bütün dünyada, xüsusilə neft və qaz karbohidrogenləri və istilik enerjisi istehsalı üçün geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, 100-dən çox sahədə aşkar edilməsinə baxmayaraq Şərqi Azərbaycanda neft şistindən hələ də istifadə olunmur. Belə ki, sadalanan məhsulların neft şistindən əldə edilməsi perspektivi onların istilik xassələrinin, o cümlədən, müxtəlif temperatur diapazonlarında kerogenin parçalanması ilə bağlı qanunauyğunluqların öyrənilməsi zərurəti yaranır. Belə tədqiqatların aparılması üçün istifadə edilən bəzi məlum üsullar mövcuddur. Bu tədqiqatda Şərqi Azərbaycanın bəzi yataqlarından mikrodalğalı sobanın təsiri ilə şist nümunələrinin termolizinə cəhd edilmişdir. Mikrodalğalı elektromaqnit şüalanmanın tədqiq olunan nümunələrin kütləsinə yüksək udma dərəcəsi və nüfuz dərinliyi müəyyən edilmişdir ki, bu da ənənəvi istiliklə müqayisədə daha qısa ekspozisiya müddətində üzvi yüksək molekulyar və qazlı komponentlərin yüksək dərəcədə çıxarılmasını proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bundan başqa, yüksək molekulyar ağırlıqlı üzvi məhsulların və qazlı birləşmələrin qrup tərkibi maye adsorbsiya sütununun xromatoqrafiyasından istifadə etməklə, termik desorbsiya olunmuş komponentlərin qaz xromatoqrafik analizi ilə birlikdə tədqiq edilmişdir. Tədqiq olunan yataqlardan doymuş, aromatik, asfalten və qatranlar kimi fraksiyalar arasında paylanmış neftli şist nümunələrinin üzvi hissəsinin qrup tərkibinin xüsusiyyətləri verilmişdir.

Açar sözlər: Neft şisti, termoliz, mikrodalğalı radiasiya, mikrodalğalı şüalanmanın nüfuz dərinliyi, xromatoqrafik analiz

ƏDABİYYƏT

Алиев Ад.А., Белов И.С., Алиев Г.М.А. Горючие сланцы миоцена Азербайджана.  Азерб.Нефт.Хозяйство, No. 5, 2000, с. 7-11. 

Алиев Ад.А., Белов И.С., Ибадзаде А.Д. Горючие сланцы Азербайджана (геология, геохимия и использование). Труды ИГ НАНА, No. 30, 2002, с.5-24.

Алиев Ад.А., Белов И.С. Горючие сланцы. В кн.: Геология Азербайджана, Том VI – Полезные ископаемые, Nafta-Press. Баку, 2003, с. 518-531.

Бердоносов С.С., Бердоносова Д.Г., Знаменская И.В. Микроволновое излучение в химической практике. Химическая технология, No. 3, 2000, с. 2-8.

Бикбулатов И.Х., Даминев Р.Р., Кузеев И.Р. и др. Реактор для проведения эндотермических процессов под действием СВЧ-излучения. Башкирский химический журнал, Том 9, No. 1, 2002, с.57-62.

Бурлуцкий Д.С., Калеева Ж.Г. Изменение физических свойств материалов в результате экспериментального воздействия шарового электрического разряда, полученного с помощью сверхвысокочастотного излучения. Современные наукоемкие технологии, No. 5, 2011, с. 22-32.

Валитов Р.А., Дюбко С.Ф., Макаренко Б.И., Кузьмичев В.М., Мериакри В.В. Измерения на миллиметровых и субмиллиметровых волнах. Радио и связь. Москва, 1984, 296 с.

Еремин М.В., Сюняев Д.А. Температурная зависимость глубины проникновения магнитного поля при наличии дисперсии у параметров порядка сверхпроводимости и волн зарядовых плотностей. Письма в ЖЭТФ, Том 103, Вып. 3, 2016, с. 209-213.

Зеленин Н.И., Озеров И.М. Справочник по горючим сланцам. Недра. Ленинград, 1983, 248 с.

Лапидус А.Л., Шпирт М.Я., Малиновская Ю.А., Мовсумзаде Э.М., Худяков Д.С. Горючие сланцы – перспективное сырье для переработки твердых горючих ископаемых. Химия твердого топлива, No. 6, 2017, с. 15-21.

Лапидус А.Л., Бейлина Н.Ю., Худяков Д.С. Переработка горючих сланцев Волжского бассейна. Химия твердого топлива, No. 2, 2018, с. 6-13.

Лапидус А.Л., Бейлина Н.Ю., Худяков Д.С., Жагфаров Ф.Г.  Исследование пека и кокса, полученных из смолы полукоксования высокосернистых горючих сланцев Волжского бассейна. Химия твердого топлива, No. 1, 2020, с. 26-29.

Литвишков Ю.Н., Гасанкулиева Н.М., Зульфугарова С.М., Мурадова П.А., Шакунова Н.В., Кашкай А.М., Марданова Н.М. Исследование характеристических параметров СВЧ-поглощающих носителей активной массы катализаторов для реакций, стимулируемых микроволновым излучением. Нефтепереработка и нефтехимия, Научно-технические достижения и передовой опыт, No. 4, 2015, с. 33-37.

Литвишков Ю.Н., Мурадова П.А., Третьяков В.Ф. Микроволновый синтез Ni-Co-Cr/Al₂О₃/Al-катализаторов с наноструктурированным активным компонентом и их активность в реакции деалкилирования толуола с водяным паром. Наногетерогенный катализ, Том 4, No. 1, 2019, с. 64-69.

Рудин М.Г., Серебрянников Н.Д. Справочник сланцепереработчика. Химия. Ленинград, 1988, 256 с.

Стрижакова Ю.А. Горючие сланцы. Генезис, составы, ресурсы. Недра. Москва, 2008, 192 с.

Стрижакова Ю.А., Усова Т.В, Третьяков В.Ф. Горючие сланцы – потенциальный источник сырья для топливно-энергетической и химической промышленности. Вестник МИТХТ, No. 4, 2006, с. 76-85.

Стрижакова Ю.А., Усова Т.В. Процессы переработки горючих сланцев. История развития. Технологии.  Недра. Москва, 2008, 120 с.

Усова Т.В., Козлов А.М., Лапидус А.Л., Мовсумзаде Э.М. Стрижакова Ю.А. Каталитическая конверсия Кашпирских горючих сланцев. Нефтепереработка и нефтехимия, No. 8, 2010, с. 3-8.

Череповский В. Ф. Месторождения горючих сланцев мира. Наука. Москва, 1988, 263 с.

Abbasov O.R. Azərbaycanın yanar şistləri: əmələgəlmə şəraiti, yayılma qanunauyğunluqları, geokimyəvi xüsusiyyətləri və proqnoz resurslarının qiymətləndirilməsi. Elmlər doktorluğu dissertasiyası (Yer elmləri), Bakı, Azərbaycan, 2023, 351 s.

Abbasov O.R., Baloglanov E.E., Yolchuyeva U.J., Khuduzade A.I., Akhundov R.V. Factors controlling the formation and oil generating potential of the middle Eocene organic-rich shales of eastern Azerbaijan. Boletín de la Sociedad Geológica Mexicana, Vol. 77, No. 1, 2025, A020724, http://dx.doi.org/ 10.18268/BSGM2025v77n1a020724.

Abramovitch R., Abramovitch D., Iyanar K., Tamareselvy K. Application of microwave energy to organic synthesis: improved technology. Tetrahedron Letters, Vol. 32, No. 39, 1991, pp. 5251-5254, https://doi.org/10.1016/S0040-4039(00)92356-6.

Aho G.D. All oil shales are not the same. International Oil Shale Symposium. Tallinn, 2013, 20 p.

Aliyev A.A. and Abbasov O.R. Distribution patterns, organic geochemistry and mineralogy of oil shales in Azerbaijan. Gornyi Zhurnal, No. 8, 2020, pp. 13-18, https://doi.org/10.17580/gzh.2020.08.02.

Aliyev A.A. and Abbasov O.R. Mineralogical and geochemical proxies for the Middle Eocene oil shales from the foothills of the Greater Caucasus, Azerbaijan: Implications for deposi­tional environments and paleoclimate. Mineralia Slovac, Vol. 51, No. 2, 2019, pp. 157-174.

Aliyev A.A., Abbasov O.R., Aghayev A.M., Khuduzade A.I., Hasanov E.H. Mineralogy, geochemistry and paleoweathe­ring characteristics of Paleogene-Miocene oil shales in Azerbaijan. SOCAR Proceedings, No. 1, 2022, pp. 24-36, DOI: 10.5510/OGP20220100625

Aliyev A.A., Abbasov O.R., Ibadzade A.J., Mammadova A.N. Genesis and organic geochemical characteristics of oil shale in Eastern Azerbaijan. SOCAR Proceedings, No. 3, 2018, pp. 4-15, https://doi.org/10.5510/OGP20180300356.

ASTM D 4124 – 09. Standard test method for separation of asphalt into four fractions. ASTM International. West Conshohocken. Pennsylvania, 2009, 8 р.

Muradova P.A, Zulfugarova S.M, Graser E, Strekov A.S, Litvishkov Y.N. Microwaves induced thermolysis of petroleum under contact with heterogenous catalysts. Chemie Ingenieur Technik, Vol. 90, No. 3, 2018, pp. 393-397, https://doi.org/10.1002/cite.201700010.

Shi J., Ma Y. et al. Characteristics of Estonian oil shale kerogen and its pyrolysates with thermal bitumen as a pyrolytic intermediate. Energy and Fuels, Vol. 31, No. 5, 2017, pp. 4808-4816, https://doi.org/10.1021/acs.energyfuels.7b00054.

Pavlenok A.V., Boiko A.A., Poddenezhny E.N. Synthesis of nano-structuredpowders ZnO using microwave energy. In: Abstracts book of International Symposium devoted to the 80th anniversary of Academician O.O.Chuiko: Modern problems of surface chemistry and physics,  Kyiv, 18-21 May 2010, pp. 222-223.