Cənubi Xəzər neft-qaz hövzəsinin qızıllı olma ideyasının əsasını neft-qaz istehsal edən Paleogen-Aşağı Miosen çökün­tüləri ilə tərkibində qızıl olan katagen məhlullarının formalaşması təşkil edir. Volqa-Don-Zaqafqaziya-Xəzəryanı regionunun inkişaf zonasında Paleogen-Aşağı Miosen çöküntüləri kompleksi yüksək filiz tərkibi ilə səciyyələnir və mürəkkəb çöküntü tipli sulfid-fosfat-nadirmetal-uran yataqlarının olması ilə ifadə edilir. Dəmir sulfidlərin tərkibində qızıl, kobalt, nikel, molibden, renium, daha az mis, sink, qurğuşun və arsen bəzi regionların piritli horizontlarında isə çox vaxt xalis metallar – qızıl, vismut, qalay və mis aşkar olunur.

Geoloji-geofiziki və izotop-geokimyəvi tədqiqatlar göstərdi ki, Cənubi Xəzər hövzəsində neft-qaz pəncərəsində maye və qaz halında karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi ilə yanaşı, filiz komponentləri ilə doymuş katagen sulu məhlulları da intensiv şəkildə əmələ gəlir və bu da neftlərdə, bitumda və lay sularında qızıl, gümüş, mis, molibden, sink, arsen və digər metalların yüksək tərkibi və daimi olması ilə təsdiq edilir. Bu hal flüidlərin katagen boşalmasının paleo-ocaqlarında filiz yığılmalarının əmələ gəlməsinin mümkünlüyünün öyrənilməsinə təkan verdi. Karbohidrogen yataqlarından birində sonuncunun tədqiqi Cənubi Xəzər çöküntü hövzəsində nəcib metal və neft paragenezi ilə bağlı proqnozlarımızı təsdiqlədi.

Zona daxilində qızıl və palladiumun qasırğa konsentrasiyası, karlin tipli epitermal qızıl minerallaşmasının göstəriciləri – arsen və barium aşkar edilmişdir. Qızıl dənələri aşkar edilməmişdir, o, görünməzdir, mikrodispersdir, sulfid mineralları ilə assosiasiya olunur və süxurda səpələnmişdir.

İlk dəfədir ki, Cənubi Xəzər hövzəsində qızıl minerallaşmasının axtarışı üçün belə bir tədqiqat aparılır və əldə edilən nəticələr onun qızıl-neft-qazlı ərazi kimi yeni perspektivlər açır. Müəyyən edilmiş qızıl minerallaşması Azərbaycanda qızıl minerallaşmasının yeni genetik növünün aşkar edilməsini göstərir, dünyada dispers və aşağı qızıl tərkibinə malik stratiform karlin tipi kimi tanınan minerallaşmış zonaların genişliyi və böyük ehtiyatlarla kompensasiya olunur.

Açar sözlər: qızıl, neft yatağı, minerallaşma, nəcib metal və neft paragenizi, flüid axını mərkəzləri, geokimyəvi anomaliya, qatlı yataqlar

ƏDABİYYƏT

Агаларов М.С., Исраэлян А.Д., Саппо П.В., Ахмедова Р.А. Содержание и характер распределения некоторых химических элементов в системе нефть-порода-вода площади Мурадханлы. АНХ, 1980, No. 7, с. 15-18.

Ализаде А.А., Гулиев И.С., Мамедов П.З., Алиева Э.Г., Фейзуллаев А.А., Гусейнов Д.А. Продуктивная толща Азербайджана. В 2-х т. Издательский Дом «Недра». Москва, 2018, Т. 1, 305 с.

Ахундов А.Р., Саппо П.В. К вопросу распределения ряда микроэлементов в пластовых водах ПТ Балаханы-Сабунчи-Раманинского месторождения. АЗНХ, No. 8, 1960, с. 9-11.

Бабаев Ф.Р. К геохимии нефтей морских месторождений Азербайджана. Докл. Акад. Наук. АзССР, Том XL, No.8, 1984, с. 55-57.

Багир-заде Ф.М., Нариманов А.А., Бабаев Ф.Р. Геолого-геохимические особенности месторождений Каспийского моря. Недра. Москва, 1988.

Богашова Л.Г. Роль галогенных вод в формировании месторождений полезных ископаемых. ГЕОС. Москва, 2007, 168 с.

Гулиев И.С., Фейзуллаев А.А., Гусейнов Д.А. Изотопный состав углерода нефтей Южно-Каспийской мегавпадины. Азербайджанское нефтяное хозяйство, No. 6, 1999, с. 3-13.

Исраэлян А.Д. Микроэлементы в золе нефтей майкопской свиты Азербайджана. Труды АзНИИ (АзНИПИНефть), 1959, с. 274-281. 

Исраэлян А.Д. Малые элементы в третичных отложениях нефтеносных областей Азербайджана (по данным спектрального анализа). Автореф. канд. дис., Баку, 1964.

Исраэлян А.Д., Ахмедова Р.А., Алиев Г.-М.А. Микроэлементы в золах нефтей ПТ Азербайджана. АНХ, No.10, 1975, с. 6-10.

Лебедев Л.М., Никитина И.Б. Челекенская рудообразующая система. Наука. Москва, 1983, 240 с.

Мехтиев Ш.Ф., Раковский Э.Е., Мирзоев Р.Х., Харитонов В.М., Садигов А.М. Металлоносность битуминозных пород Азербайджана. Изв. АН СССР, Серия геологическая, No. 4, 1986, с. 117-123.

Мирзоев Р.Х. и Харитонов В.М. К вопросу изучения следовых содержаний золота в нефтях Азербайджана. АНХ, No. 11, 1982, с. 15-18.

Пушкина З.В. Поровые воды глинистых пород и их изменения по разрезу. Постседиментационные изменения четвертичных и плиоценовых глинистых отложений Бакинского архипелага. Академия Наук СССР, Труды, выпуск 115, Наука. Москва, 1965, c. 160-203.

Раковский Э.Е., Мирзоев Р.Х., Харитонов В.М. К изучению распределения золота в нефтях месторождения Локбатан. АНХ, No. 8, 1985, с. 8-13.

Фейзуллаев А.А., Гусейнов Д.А., Рашидов Т.М. Изотопный состав продуктов деятельности грязевых вулканов южно-каспийского бассейна в связи с нефтегазоносностью глубокопогруженных отложений. ANAS Trans­actions, Earth Sciences, No. 1, 2022, c. 68-80, DOI: https://doi.org/10.33677/ggianas20220100073.

Эмери К., Хант Д., Хейс Э. Общий обзор проблемы термальных рассолов и рудных осадков Красного моря. Современное гидротермальное рудообразование. Мир. Москва, 1974, с. 7-25.

Юшко-Захарова О.Е., Иванов В.В., Соболева Л.Н. и др. Минералы благородных металлов. Недра. Москва, 1986, 272 с.

Abercrombie H.J. and Feng R. Geological setting and origin of microdisseminated Au-Ag-Cu minerals, Fort Mackay region, northeastern Alberta.  Geological Survey of Canada Bulletin, 500, 1997, pp. 247-277.

Aliyev A.A., Huseynov D.A, Abbasov O., Rashidov T., Kangarli I. Mud volcanoes of Azerbaijan: The unique natural objects of the geoheritage. Geoheritage, Vol. 16(1), 20 2024, https://doi.org/10.1007/s12371-024-00931-3.

Burton J.C., Lawler J.P., Ayres D.E. Genesis of Carlin-type gold deposits. Geol. Soc. Am., Abstr. Programs; Vol/Issue: 17;/98. Annual meeting of the Geological Society of America; 28 Oct 1985; Orlando, FL, USA.

Cabri L.J., Chryssoulis S.L., DE Villiers J. P.R., Laflamme J.H.G., Buseck R. The nature of “invisible” gold in arsenopyrite. Can. Mineral., Vol. 27, 1989, pp. 353-362.

Cameron E.M. and Hattori K.H. Mobility of palladium in the surface environment: data from a regional lake sediment survey in northwestern Ontario. Geochemistry: Exploration, Environment, Analysis, Vol. 3, 2003, pp. 299-311.

Cline J. Timing of gold and arsenic sulfide mineral deposition at the Getchell Carlin-type gold deposit, North-Central Nevada. Economic Geology, Vol. 96, 2001, pp. 75-89.

Faber E.Z. Isotopengeochemie gasformiger Kohlenwasserstoffe: Erdole, Erdgas und Kohle. Vol. 103, 1987, pp. 210-218.

Fedikow M.A.F., Bezys R.K., Bamburak J.D., Abercrombie H.J. Prairie-type microdisseminated Au mineralization – a new deposit type in Manitoba's Phanerozoic rocks (NTS 63C/14). In: Manitoba Energy and Mines, Minerals Division, Report of Activities 1996, pp.108-121.

Fedikow M.A.F., Bezys R.K., Bamburak J.D., Abercrombie H.J. The geological setting of prairie-type micro-disseminated gold mineralization in Manitoba. Abstracts book of Conference CIM, Vancouver 97, April 27-30, 1997, Vancouver, BC.

Feyzullayev A.A., Guliyev I.S., Tagiyev M.F. Source potential of the Mesozoic-Cenozoic rocks in the South Caspian Basin and their role in forming the oil accumulations in the Lower Pliocene reservoirs. Petroleum Geoscience, Vol. 7, No. 4, 2001, pp. 409-417.

Feyzullayev A.A., Huseynov D.A., Tagiyev M. Oil source rocks and geochemistry of hydrocarbons in South Caspian basin. In: South Caspian basin: geology, geophysics and gas content. Nafta-Press. Baku, 2004, pp. 286-321.

Ge X., Shen Ch., He P., Jin Y., Li S., Chen Y. The roles of hydrocarbons on the mineralization of Carlin-type gold deposits, Nanpanjiang Basin, South China. Ore Geology Reviews, Vol. 149, 105107, 2022, pp. 1-15.

Guliyev I.S., Feyzullayev A.A., Huseynov D.A. Isotope geochemistry of oils from fields and mud volcanoes in the South Caspian Basin, Azerbaijan. Petroleum Geoscience, Vol. 7, No. 4, 2001, pp. 409-417.

Guliyev I.S., Feyzullayev A.A., Huseynov D.A. Maturity level of oils contained in different age reservoirs in the South Caspian mega-Basin. Oil and gas geology, Moscow, No. 3, 2000, pp. 41-50.

Guliyev I.S.and Huseynov D.A. Relics of mud volcanoes in the sedimentary cover of the South Caspian Basin. Lithology and Mineral Resources, Vol. 50, No. 4, 2015, pp. 311-321.

Guliyev I.S., Huseynov D.A., Feyzullayev A.A. Fluids of mud volcanoes in the Southern Caspian sedimentary basin: geochemistry and sources in light of new data on the carbon, hydrogen, and oxygen isotopic compositions. J. Geochemistry International, Moscow, Vol. 42, No. 7, 2004, pp. 688-695.

Hausen D.M. Process mineralogy of auriferous pyritic ores at Carlin, Nevada. In: Process Mineralogy  (Hausen D.M. and Park W.C., eds.), TMS, Warrendale, PA, 1981, pp. 271-289.

Hausen D.M., Ahlrichs J.W., Mueller W., Park W.C. Particulate gold occurrences in three Carlin carbonaceous ores. In: Process Mineralogy VI, (Hagni D., ed.), TMS, Warrendale, PA, 1986, pp. 193-214.

Hofstra A.H. and Cline J.S. Characteristics and models for Carlin-type gold deposits. Reviews in Economic Geology, Vol. 13, 2000, pp. 163-220.

Hulen J.B. and Collister J.W. The oil-bearing, Carlin-type gold deposits of Yankee Basin, Alligator Ridge District, Nevada. Economic Geology, Vol. 94, 1999, pp. 1029-1050.

Hulen J.B., Collister J.W., Curtiss D.K. The role of active and ancient geothermal processes in the generation, migration, and entrapment of oil in the Basin and Range Province, Western USA. Grant project DE-FG02-90ER14133 of University Utah. Salt Lake City, Utah, US, 1998.

Huseynov D.A. Origin of oils in the western part of the Kura South Caspian oil-gas bearing basins. Proceedings of 62d EAGE Conference, UK, Glasgow, 2000, P-20, http://dx.doi.org/10.3997/2214-4609-pdb.28.A55.

Huseynov D.A. Paragenesis of metals and oil-generating series in the South Caspian sedimentary basin. Proceedings of 16th Sedimentological Congress, South Africa, 8-12 July 2002, pp. 23-27.

Ilchik R.P. and Barton M.D. An amagmatic origin of Carlin-type gold deposits. Economic Geology and the Bulletin of the Society of Economic Geolocists. Vol. 92, No. 3, 1997, pp. 269-288.

Kuehn C.A. and Rose A.W. Carlin gold deposits, Nevada: Origin in deep zone of mixing between normally pressured and overpressured fluids. Economic Geology, Vol. 90, 1995, pp. 12-36.

Olivo G.R., Gauthier M., Williams-Jones A.E., Levesque M. The Au-Pd mineralization at the Conceição Iron Mine, Itabira District, Southern Sгo Francisco Craton, Brazil: an example of a Jacutinga-type deposit. Economic Geology, Vol. 96, 2001, pp. 61-74.

Radtke A.S. Geology of the Carlin gold deposit, Nevada. U.S. Geological Survey Professional Paper 1267, 1985, 124 p.

Seedorff E. and Barton M.D. Enigmatic origin of Carlin-type deposits: An amagmatic solution? SEG Newsletter, Vol. 59, 2004, pp. 14-18.

Togashi Y. Geological characteristics of the sediment hosted, disseminated gold deposits in the Western United States of America. In: The series of mineral concentrations and hydrocarbon accumulations in the ESCAP region. Volume 6 – Epithermal gold in Asia and the Pacific (ST/ESCAP/1023). United Nations publication. 1992, 224 p.

Turekian K.K. and Wedepohl K.H. Distribution of the elements in some major units of the Earth’s crust. Geological Society of America Bulletin, Vol. 72, 1961, pp. 175-192.