Azərbaycanda paleontoloji qalıqların öyrənilmə tarixi müvafiq tədqiqatların intensivliyi, stratiqrafik yaş intervalı, həmçinin bu tədqiqatlarda milli kadrların iştirakı dərəcəsindən asılı olaraq bir neçə mərhələyə bölünür. XX əsrin 50-80-ci illərində paleontoloji qalıqların tədqiqatı zamanı mütəxəssislərin geoloji yaş qrupları üzrə birləşməsi prioritet idi (məsələn, Yura ammonitləri, Təbaşir inoseramları, ammonit və belemnitləri, Paleogen nummulitləri, Miosen pelesipodları və s.). Daha sonra ötən yüzilliyin doxsanıncı illərinin sonunda fundamental tədqiqatların prioritetləri bir qədər dəyişərək ekosistemlərin təkamülünün, paleobio­logiyanın, biostratiqrafik hadisələrin öyrənilməsi kimi sahələrə üstünük verildi.

Azərbaycanda paleontoloji-stratiqrafik tədqiqatların təməli akademiklər Musa Mirzə oğlu Əliyev, Qambay Əsgər oğlu Əlizadə, professorlar Əbdülhəmid Yusif oğlu Xəlilov, Cəlil Mustafa oğlu Xəlilov, Dünya Ələkbər qızı Ağalarova kimi korifeylər tərəfindən qoyulmuşdur. Bu alimlərin fəaliyyəti paleontoloji və stratiqrafik ideyaların sürətli inkişafı, qədim onurğasız faunanın və floranın (nanofossillər də daxil) öyrənilməsi ilə müşayiət olunurdu. Beləliklə, XX əsrin sonuna qədər, demək olar ki, bütün arxistratiqrafik fauna qrupları, onların təkamülü, həmçinin onların yaşam şəraitinin paleoekoloji, paleobioloji, paleobiogeokimyəvi və başqa aspektləri ətraflı öyrənilmişdi.

Bu dövr, həqiqətən, elmin, o cümlədən paleontologiya-stratiqrafiya elminin “qızıl əsri” – intibah dövrü idi. Elmdə və onun praktiki tətbiqində bu tərəqqinin əsas hərəkətverici qüvvəsi, əlbəttə, tədqiqatçılar ‒ yüksəkixtisaslı mütəxəssislər idi. Yüksəkixtisaslı kadrlar Azərbaycanın paleontologiya-stratiqrafiya elminin nailiyyətlərinin dinamik inkişafının təkanverici qüvvəsi idi. Onların arasında paleontologiya üzrə görkəmli mütəxəssislər T.A.Həsənov, Q.M.Sultanov, X.Əliyulla, B.Q.Vəkilov, A.B.Abbasov, R.Q.Ba­bayev, Ş.Ə.Babayev, M.R.Əbdülqasımzadə, Q.A.Əliyev, R.Ə.Əliyev, R.O.Qoşqarlı, R.N.Məmmədzadə, O.B.Əliyev, E.Z.Atayeva, X.Ş.Əliyev, V.B.Ağayev, Ç.Ə.Tahirov və başqalarının adları xüsusi qeyd edilməlidir.

Beləliklə, fundamental paleontoloji-stratiqrafik tədqiqatların geniş miqyas alması sayəsində Azərbaycan alimləri respublikada geoloji tədqiqatların ciddi paleontoloji-stratiqrafik bazasını yaratmaq imkanı əldə etdilər. Azərbaycan ərazisinin regional geoloji tədqiqinin planauyğun və sistematik şəkildə davam və inkişaf etdirilməsi yekunda müasir metodlara və paleontologiya, stratiqrafiya, izotopların geoxronologiyası, fasial-paleocoğrafi analiz və tarixi-geoloji sintez sahələrində nailiyyətlərə söykənən fundamental formasion-stratiqrafik və geoxronoloji təməlin yaradılması ilə nəticələndi.

Açar sözlər: paleontologiya, stratiqrafiya, Azərbaycan, Məhsuldar seriya, iqlimstratiqrafiya sxemi, Azıx

ƏDABİYYƏT

Агаларова Д.А., Кадырова З.М., Кулиева С.К. Остракоды плиоценовых и постплиоценовых отложений Азербайджана. Азернешр. Баку,1961, 420 с.

Ализаде А.А. и др. Продуктивная толща Азербайджана. В 2-х томах. "Издательский дом Недра". Москва, 2018.

Ализаде Ак.А. и др. Саатлинская сверхглубокая СГ-1. Nafta-Press. Баку, 1999, 242 c.

Ализаде Ак.А. Меловые белемниты Азербайджана. Недра. Москва, 1972, 279 с.

Ализаде К.А. и др. Региональная стратиграфическая схема палеогена Азербайджана. Элм. Баку, 1989, 308 с.

Ализаде К.А. Кайнозой Азербайджана по результатам новейших исследований. Изв. АН АзССР, сер. наук о Земле, 1977, No. 5, с. 42-47.

Ализаде К.А., Гаджиев Т.М. Распределение моллюсковой остракодовой фауны в антропогеновых отложениях акватории Бакинского архипелага. Изв. АН АзССР, сер. наук о Земле, 1975, No. 4, с. 85-94.

Ализаде К.А., Мамедов Т.А. О границах между стратиграфическими единицами палеогена и неогена Азербайджана. Изв. АН АзССР, сер. наук о Земле, 1970a, No. 3-4, с. 72-80.

Ализаде К.А., Мамедов Т.А. Эволюция верхнеплиоценовой фауны моллюсков Азербайджана. Изв. АН Азерб. ССР, сер. наук  о Земле, 1970b, No. 1, с. 105-113.

Алиюлла Х. Верхний мел и развитие фораминифер Малого Кавказа (Азербайджан). Элм. Баку, 1977, 237 с.

Алиюлла Х. Темпы эволюции позднемеловых планктонных фораминифер восточной части Малого Кавказа. В сб.: Биостратиграф. и палеобиофациальн. исслед. и их практич. значение. Недра. Москва, 1970, с. 26-31.

Атаева Э.З. Миоцен (без понтического яруса). В кн.: Геология Азербайджана, Том 1 – Стратиграфия, часть 2. Nafta-Press. Баку, 2007, c. 322-381.

Атлас палеогеографических карт. Шельфы Евразии в мезозое и кайнозое. Т. 2. Изд. РОБЕРТСОН ГРУП плк, Лландидно, Гвинедд, Великобритания, Геологический институт АН СССР. 1992, 104 с.

Бабаев Р.Г. Биостратиграфия верхнеюрских отложений Малого Кавказа (Азербайджан) по склерактиниям. В сб.: Мезозойск. кораллы СССР, Вып. 4, Наука. Москва, 1970, с. 81-92.

Байрамова Ш.Ш., Тагиева Е.Н., Бабазаде А.Д. Микропалеонтологические исследования майкопской серии Юго-Восточного окончания Большого Кавказа (Азербайджан). ANAS Transactions, Earth Sciences, No. 1, 2021, с. 56-74, DOI: 10.33677/ggianas20210100055.

Байрамова Ш.Ш., Тагиева Е.Н. Палинофлора майкопского времени (поздний олигоцен-ранний миоцен) и ее значение для стратиграфии и палеогеографии Азербайджана. ANAS Transactions, Earth Sciences, No. 1, 2023, с. 25-41, DOI:10.33677/ggianas20230100091.

Векилов Б.Г. Антропогеновые отложения Северо-Восточ­ного Азербайджана. Элм. Баку, 1969, 220 с.

Векилов Б.Г. Понтический ярус Восточного Азербайджана. Изд-во АН Азерб. ССР. Баку, 1962, 223 с.

Велиев С.С., Тагиева Е.Н., Алекперова Х.А., Атакишиев Р.М. Палеогеографические условия формирования четвертичных (послеапшеронских) осадков Каспийского моря. Известия НАН Азербайджана. Науки о Земле, 2004, No. 4, с. 195-202.

Величко А.А., Антонова Г.В., Зеликсон Э.М., Маркова А.К., Моносзон М.X., Морозова Т.Д., Певзнер М.А., Сулейманов М.Б., Халчева Т.А. Палеогеография стоянки Азых – древнейшего поселения первобытного человека на территории СССР. Известия АН СССР, серия геогр., 1980, No. 3, с. 20-35.

Гаджиев Д.В., Гусейнов М.М., Мамедов А.В., Ширинов Н.Ш. Краткие результаты комплексных исследований Азыхской древнепалеолитической стоянки. Известия АН Аз.ССР, серия наук о Земле, 1979, No. 3, с. 20-35.

Геология Азербайджана. Стратиграфия. Nafta-press. Баку, 2007, 636 с.

Джабарова Х.С. Флора и растительность Западного Азербайджана в верхнемиоценовое время. Изд-во АН Азерб. ССР. Баку, 1967, 95 с.

Джафарова Ж.Д. Отолиты неогена Азербайджана (под ред. Г.А.Алиева). Nafta-Press. Баку, 2006, 168 с.

Касумова Г.М. Флора олигоценовых отложений северо-восточных предгорий Малого Кавказа. Изд. АН Азерб. ССР. Баку, 1966.

Касимова Г.К., Алиева Д.Г. Новые представители родов Verneuilina и Marssonella из среднеюрских отложений Азербайджана. Изв. АН Азерб. ССР, серия наук о Земле, 1970, No. 5, с. 36-42.

Мамедов А.Б. Стратиграфия и брахиоподы девона Нахичеванской Автономной республики (Южное Закавказье). Докторская диссертационная работа. Баку, 1992, 568 с.

Мамедов А.В. Палеогеография Закавказья в климатическом оптимуме плиоцена. Палеоклиматы в плиоцене: Советско-Американский симпозиум (Москва, 20-24 апреля 1990). Изд-во «Препринт». Москва, 1991.

Мамедов А.В., Алескеров Б.Д., Сулейманов М.А., Сулейманов М.Б. Палеогеография района древнепалеолитической стоянки Азых в эоплейстоцене и в плейстоцене. В сб.: Физическая география и геоморфология. Изд. АГУ им. С.М.Кирова. Баку, 1982.

Сулейманов М.Б. Современное состояние комплексных исследований в палеолитических пещерах Азых и Таглар (Азербайджанская ССР). Известия АН Азерб. ССР, серия наук о Земле, No. 56, 1979.

Сулейманов М.Б. Среда обитания первобытного человека на юго-востоке Малого Кавказа (по данным палеолитических пещер Азых и Таглар. Автореферат дисс. канд. геол. наук, Москва,1982.

Халилов А.Г. Стратиграфия Азербайджана: справочник. Элм. Баку, 1978, 161 с.

Халилов А.Г., Алиев Г.А., Аскеров Р.Б. О возрасте известняков Шушинского плато. Изв.АН Азерб.ССР, серия наук о Земле, No. 52, 1973.

Халилов А.Г., Ализаде Ак.А. Стратиграфия. Нижний мел. Верхний мел. Меловые отложения Кобыстана и перспективы их нефтегазоносности. Элм. Баку, 1970, с. 6-18.

Чумаков И.С., Бызова С.Л., Ганзей С.С., Мамедов А.В. и др. Радиометрическая шкала позднего кайнозоя Азербайджана. Азербайджанское нефтяное хозяйство, No. 2, 1988a.

Чумаков И.С., Мамедов А.В., Ганзей С.С., Алескеров В.Д, Бызова С.Л., Хронология позднего кайнозоя Азербайджана. Известия АН Азербайджана. Серия наук о Земле, 1988b, No. 3, с. 50-57.

Alizadeh Ak.A., Guliyev I.S., Kadirov F.A., Eppelbaum L.V. Geosciences of Azerbaijan: Volume I: Geology. Springer. Cham,  2016, 237 p., DOI: 10.1007/978-3-319-27395-2.

Koshkarly R., Mamedova D. Biostratigraphic and stratigraphic atlas of the Cretaceous, Paleogene, Neogene, and Quaternary strata of Azerbaijan and the South Caspian Basin, Baku, 1997.

Javanshir R.J., Riley G.W., Duppenbecker S.J., Abdullayev N. Validation of lateral fluid flow in an overpressured sand-shale sequence during development of Azeri-Chirag-Gunashli oil field and Shah Deniz gas field: South Caspian Basin, Azerbaijan. Marine and Petrolium geology, Vol. 59, 2015, pp. 593-610.

Martini E. Standard Palaeogene calcareous nanno-plankton zonation. Nature, Vol. 226, 1970, pp. 560-561.

Azərbaycanın Dördüncü dövr (kvarter) sisteminin paleontoloji atlası. Nafta-Press. Bakı, 2017, 384 s.

Tağıyeva Y.N., Vəliyev S.S., Ələsgərov B.C. Kaynozoy era­sının paleobitki örtüyü xəritələr. Azərbaycan Respublikası Milli Atlas. Dövlət torpaq və xəritəçəkmə komitəsi. Bakı, 2014, s. 245-247.