MERRA-2 reanaliz məlumatlarına əsasən 1980-2021 dövrü üçün Xəzər dənizinin səth temperaturunun tədqiqi
Səfərov S.H.1, İsmayılov V.H.2, Səfərov E.S.1
1 Azərbaycan Reshublikası Elm və Təhsil Nazirliyiç akademik G.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan AZ1070, Bakı, H.Cavid prosp., 115: safarov53@mail.ru
2 Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Akademik Zahid Xəlilov küçəsi, 23, Bakı, AZ1148
Xülasə
Məqalədə 1980-2021-ci illər MERRA-2 reanaliz məlumatlarına əsasən və müxtəlif statistik metodların tətbiqi ilə Şimali, Orta və Cənubi Xəzərin səth temperaturunda baş verən dəyişikliklər və onları yaradan səbəblər tədqiq edilmiş, həmçinin müvafiq xətti trendlər statistik üsullarla qiymətləndirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, 1980-2000 dövrünə nisbətən 2001-2021 dövründə orta illik səth temperaturu Şimali Xəzərdə 0.5 ºC, Orta Xəzərdə 0.9 ºC, Cənubi Xəzərdə isə 0.7 ºC artmışdır. Qlobal istiləşmə və Xəzər dənizi səviyyəsinin azalması şəraitində akvatoriyanın müxtəlif hissələrində səth temperaturunun ilin müxtəlif ay və fəsilləri üzrə fərqli dəyişmə tendensiyaları aşkara çıxarılmışdır. Belə ki, 2-ci dövrdə 1-ci dövrə nisbətən Şimali Xəzərdə orta səth temperaturu dekabr və yanvar aylarında müvafiq olaraq -1.9 ºC və -1.2 ºC aşağı düşmüş, aprel və may aylarında isə müvafiq olaraq 1.8 ºC və 1.9 ºC artmışdır ki, bu da dayazlaşmanın sürətlənməsi ilə əlaqədardır. Orta və Cənubi Xəzər üzrə bütün aylarda səth temperaturunun artımı qeydə alınsa da, daha böyük artımlar ilin daha isti dövrlərini əhatə edir. 1980-2021-ci illərdə qışda Şimali Xəzərin səth temperaturunda əhəmiyyətli mənfi tendensiya qeyd edilsə də, digər mövsümlərdə bütün dəniz akvatoriyası üzrə müsbət tendensiya müşahidə olunur. Şimali Xəzərdə payız fəsli istisna olmaqla, bütün digər temperatur trendləri 0.05oC, əksər hallarda isə hətta 0.01oC səviyyəsində statistik əhəmiyyətli olmuşdur. Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi fonunda Şimali Xəzərdə qış və yaz səth temperaturları arasındakı təzadların artması ekoloji vəziyyətə, o cümlədən dənizin biomüxtəlifliyinə son dərəcə mənfi təsir göstərə bilər.
Açar sözlər: Xəzər dənizi, iqlim dəyişmələri, dənizin səth temperaturu, xətti trend, dəniz səviyyə dəyişmələri
ƏDƏBİYYAT
Аллахвердиев З.С. Воздействие климатических изменений на температуру поверхности воды западного Каспия (Южная территория Азербайджана). Гидрометеорология и экология. Алматы, вып.1, 2016, с. 41-48.
Водный баланс и колебания уровня Каспийского моря. Моделирование и прогноз. Научно-метод. пособие (под ред. Е.С.Нестерова). Триада-ЛТД. Москва. 2016, 378 с.
Выручалкина Т.Ю., Дианский Н.А., Фомин В.В. Влияние на эволюцию уровня Каспийского моря многолетних изменений режима ветра над его регионом в 1948-2017 гг. Водные ресурсы, No. 2 (47), 2020, c. 230-240.
Гидрометеорология и гидрохимия морей. Проект «Моря». Том VI. Каспийское море. Вып. 1. Гидрометеорологические условия (Под ред. Ф.С.Терзиева, А.Н.Косарева и А.А.Керимова). Гидрометеоиздат. Санкт-Петербург, 1992, 359 с.
Гинзбург А. И., Костяной А. Г., Шеремет Н. А. Динамика зоны апвеллинга у восточного побережья Каспия в сезонном цикле (май-сентябрь) по спутниковым среднемноголетним температурным данным (2003-2019). В: Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. Том 17, No. 7, 2020, c. 215-226, DOI:10.21046/ 2070-7401-2020-17-7-215-226.
Гинзбург А.И., Костяной А. Г., Шеремет Н. А. Сезонная и межгодовая изменчивость температуры поверхности Каспийского моря. Океанология, Т. 44, No. 5, 2004, c. 645-659.
Гинзбург А.И., Костяной А.Г., Серых И.В., Лебедев С.А. Климатические изменения гидрометеорологических параметров Каспийского моря (1980-2020). В: Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. Том 18, No. 5, 2021, c. 277-291, DOI:10.21046/2070-7401- 2021.18.5.277-291.
Гинзбург А.И., Костяной А.Г., Шеремет Н.А. Долговременная изменчивость температуры поверхности Каспийского моря. В: Современные проблемы дистанционного зондирования Земли из космоса. Том 9, No. 2, 2012, с. 262-269.
Дьяконов Г.С., Ибраев Р.А. Динамика вод Каспийского моря над Апшеронским порогом в 2003 году. Mорcкой гидрофизический журнал, T.35, No. 6, 2019, c. 633-645, https//doi.org/10.22449/0233-7584-2019-6-633-645.
Зулфугаров Т.Х. Об аномалии температуры воды в прибрежных водах западного побережья Среднего Каспия. Труды Азербайджанского Географического Общества. Т. 3, 1966, c. 162-167.
Костяной А.Г., Гинзбург А.И., Лебедев С.А., Шеремет Н.А. Южные моря России. Второй оценочный доклад Росгидромета об изменениях климата и их последствиях на территории Российской Федерации (ред. В.М. Катцов, С.М.Семенов). ИГКЭ Росгидромета и РАН. Москва, 2014, с. 644-683.
Мамедов Р.М. Гидрометеорологическая изменчивость и экогеографические проблемы Каспийского моря. Элм. Баку, 2007, 453 c.
Пармузина Т.А. Некоторые особенности пространственно-временной изменчивости температуры поверхности Каспийского моря. Труды НИИАК, вып. 76, 1971, с. 74-89.
Потайчук С.И. Изменение температурного режима Северного Каспия при падении и повышении уровня моря. Труды ГОИН, Вып. 139, 1978, с. 65-71.
Рождественский А.В., Лобанова А.Г. Методические рекомендации по оценке однородности гидрологических характеристик и определению их расчетных значений по неоднородным данным. Нестор-История. С-Пб., 2010, 162 с.
Сафаров Э.С., Родриго Абарка Дел-Рио, Сафаров С.Г., Мамедов Р.М., Крето Ж-Ф. Явление Эль-ниньо и колебание уровня Каспийского моря. Гидрометеорология и Экология, No. 1, 2017, с. 7-14.
Сикан А.В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. РГГМУ. С-Пб., 2007, 279 с.
Шуленин В.П. Математическая статистика. Ч. 1. Параметрическая статистика: учебник. Изд-во НТЛ. Томск, 2012, 540 с.
Щербак С.Я. Температура воды на поверхности в средней и южной частях Каспийского моря. В: Труды по комплексному изучению Каспийского моря. Изд-во АН СССР. Москва-Ленинград, 1940, с. 66-69.
Arpe K., Molavi-Arabshahi M., Leroy S. Wind variability over the Caspian Sea, its impact on Caspian seawater level and link with ENSO. International Journal of Climatology, No. 14, 2020, рp. 6039-6054/ https://doi.org/10.1002/joc.6564.
Chen J.L., Pekker T., Wilson C.R., Tapley B.D., Kostianoy A.G., Cretaux J.-F., Safarov E.S. Longterm Caspian Sea level change. Geophysical Research Letters, Vol. 44, 2017, pp. 6993-7001, DOI: 10.1002/2017GL073958.
Ginzburg A.I., Kostianoy A.G., Sheremet N.A. Sea surface temperature variability. In: The Caspian Sea Envoroment. The Handbook of Environmental Chemistry. Springer-Verlag. Berlin Heldeiberg. Vol. 5 Part P, 2005, pp. 59-81, DOI: 10.1007/698 5 004.
Kazmin A.S. Multidecadal variability of the hydrometeorological parameters in the Caspian Sea. Estuarine, Coastal and Shelf Science, Vol. 250, 2021, 107150, https://doi.org/ 10.1016/ j.ecss.2020.107150.
İmanov F.A. Hidrometeorologiyada statistik metodlar. Bakı, 2011, 272 s.
Məmmədov R.M., Səfərov E.S., Səfərov S.H. Xəzər dənizində səth suları temperaturunun drifterlər vasitəsilə tədqiqi. AMEA Xəbərləri. Yer elmləri seriyası, No. 1, 2012, s. 55-59.
Səfərov S.H., Əhlimanova İ.V., İsmayılov V.Y. Qizilağac körfəzi akvatoriyasinda su səthinin temperaturunun reanaliz məlumatlari əsasinda tədqiqi. “Müasir təbiət və iqtisad elmlərinin aktual problemləri” mövzusunda Beynəlxalq elmi konfrans (Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 99-ci ildönümünə həsr olunub), 3-cü cild, Gəncə ş., 2022, s. 87-88.
DOI: 10.33677/ggianas20230200104