Qravitasiya sahəsinin təhlili Yerin strukturunun həm regional, həm də lokal xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün güclü üsullardan biridir. Yer səthində qravitasiya ölçmələri zəruri olsada (çünki onlar öyrənilən obyektlərə daha yaxındır) kifayət deyil. Bu ölçmələr müxtəlif illərdə müxtəlif miqyasda və dəqiqliklə aparılıb, bu və ya digər səbəbdən ölçmə aparılması mümkün olmayan çoxsaylı yerlər (“ağ ləkələr”) mövcuddur. Hazırkı dövr eyni şəbəkə üzərində və eyni dəqiqliklə müşahidə edilən dəfələrlə təkrarlanan peyk qravitasiya ölçmələrindən istifadə etməyə imkan verir. Bu məqalədə müxtəlif alqoritmlər istifadə edilərək Yer səthinə hesablanmış peyk qravitasiya məlumatlarının xüsusiyyətləri müzakirə edilir. Hazırda bu məlumatlar əsasən GRACE və GRACE-FO qlobal peyk məlumatlarından, əldə edilə bilər. Qravitasiya qradiyenti tensoru Γ (Maroussi tensoru) qravitasiya sahəsi modelinin həyəcanlaşmış T potensialının ikinci törəmələrinin tenzorudur. Bu tensor geodeziya və geofizikada Yerin qabaran deformasiyasına bənzər ənənəvi diferensial geodeziyanın mərkəzi elementi hesab olunur. Bu, yalnız qravitasiya qüvvəsinin yaratdığı "eroziya" səbəbindən belə deformasiyanın istiqamətlərini təmsil etməyə imkan verir. Uzanım bucaqları adətən xaotik istiqamətləri göstərir. Məqsədimiz uzanım bucaqlarının əsasən bir üstünlük təşkil edən istiqamətə yönəldildiyi sahələri müəyyən etməkdir (xətti və ya tədqiqat obyekti ətrafında bir növ areol yaratmaqla). Digər tətbiq olunan qravitasiya parametri sıxılmaların və gərginliklərin paylanmasını əldə etməyə imkan verir. Alınan xəritələr kömülmüş strukturları (neft və qaz yataqları, yeraltı sular və paleolaklar) müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilər.Buqe reduksiyasında məlum qravitasiya xəritələrinin çevrilmiş peyk qravitasiya məlumatları ilə inteqrasiyası əhəmiyyətli fiziki, geodinamik və geoloji aspektləri olan nəticələr çıxarmağa imkan verir.

Açar sözlər: Buqe qravitasiya xəritəsi, peyk qravimetriyası, qravitasiya parametrləri, uzanmanın hamarlanmış bucaqları, genişlənmə, sıxılma

ƏDƏBİYYAT

Alizadeh A.A., Guliyev I.S., Kadirov F.A., Eppelbaum, L.V. Geosciences in Azerbaijan. Volume II: Economic Minerals and Applied Geophysics. Springer. Heidelberg – N.Y., 2017, 340 p.

Eppelbaum L.V. Geophysical Potential Fields: Geological and Environmental Applications. Elsevier. Amsterdam – N.Y., 2019, 476 p.

Eppelbaum L., Katz Yu., Klokočník J., Kosteletský J., Zheludev V., Ben-Avraham Z. (2018). Tectonic insights into the Arabian-African Region inferred from a comprehensive examination of Satellite Gravity Big Data. Global and Planetary Change, Vol.171, 65-87.

Gravity map of the USSR. Scale 1:2500000, Ministry of Geology. Moscow, USSR, 1990.

Kadirov F., Floyd M., Alizadeh A., Guliyev I., Reilinger R., Kuleli S., King R., Toksoz, M.N.  Kinematics of the eastern Caucasus near Baku, Azerbaijan. Natural Hazards, Vol. 63, No. 2, 2012, pp. 997-1006.

Kalvoda J., Klokočník J., Kostelecký J., Bezděk A. Mass distribution of Earth landforms determined by aspects of the geopotential as computed from the global gravity field model EGM 2008. Acta Univ. Carolinae, Geographica XLVIII, 2, Prague, 2013, pp. 17-97.

Klokočník J., Kostelecký J., Bezděk A. Gravitational Atlas of Antarctica. Springer. Dordrecht – N.Y., 2017, 124 p.

Klokočník J., Kostelecký J., Cílek V., Bezděk A. Subglacial and underground structures detected from recent gravito-topography data. Cambridge Univ. Press. Cambridge, 2020.

Klokočník J., Kostelecký J., Eppelbaum L., Bezděk A. Gravity disturbances, the Marussi tensor, invariants and other functions of the geopotential represented by EGM 2008. Journal of Earth Science Research, Vol. 2, No. 3, 2014, pp. 88-101.

Pedersen B.D., Rasmussen T.M. The gradient tensor of potential field anomalies: Some implications on data collection and data processing of maps. Geophysics, Vol. 55, No. 12, 1990, pp. 1558-1566.

Кадиров Ф. А. Гравитационное поле и модели глубокого строения Азербайджана. Нафта-Пресс. Баку, 2000.