Bey­nəl­xalq Ra­dia­si­ya­dan Mü­ha­fi­zə Ko­mi­tə­si­nin mə­lu­mat­la­rı­na əsa­sən tə­bii mən­bə­lər­dən alı­nan ümu­mi ra­dia­si­ya do­za­sı­nın 40-75%-i ra­don və onun par­ça­lan­ma məh­sul­la­rı­nın pa­yı­na dü­şür. 1987-ci il­də ra­don və onun par­ça­lan­ma məh­sul­la­rı Bey­nəl­xalq Xər­çəng Araş­dır­ma­la­rı Agent­li­yi­nin mü­tə­xəs­sis­lə­ri tə­rə­fin­dən in­san­lar üçün müt­ləq kan­se­ro­gen olan ele­ment­lər qru­pu­na da­xil edil­miş­dir. Hal-ha­zır­da əha­li­nin tə­bii ra­di­o­ak­tiv qaz olan ra­do­nun tə­si­rin­dən qo­run­ma­sı bu qa­zın mən­bə­lə­ri­nin mü­əy­yən edil­mə­si və ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­rin­də miq­da­rı­nın mü­əy­yən edil­mə­si üçün bir sı­ra təd­qi­qat iş­lə­ri­nin apa­rıl­ma­sı­nı zə­ru­ri edən mü­hüm prob­lem­dir. Mə­qa­lə­də əha­li­nin ağ­ci­yər­lə­rin bəd­xas­sə­li tö­rə­mə­lə­ri­nin rast­laş­ma nis­bə­ti və ra­do­nun pay­lan­ma­sı ara­sın­da­kı əla­qə­nin təh­li­li­nin xa­rak­te­rik nə­ti­cə­lə­ri təq­dim olun­muş­dur. Ye­ri­nə ye­ti­ril­miş təd­qi­qat­lar əsa­sın­da Azər­bay­can əra­zi­si ra­don təh­lü­kə­si (da­xi­li mə­kan­lar­da ra­do­nun həc­mi ak­tiv­li­yi) də­rə­cə­si­nə gö­rə 4 zo­na­ya bö­lün­müş­dür: təh­lü­kə­li (200-400 Bk/m³), or­ta təh­lü­kə­li (100-200 Bk/m³), şər­ti ola­raq təh­lü­kə­siz (50-100 Bk/m³) və təh­lü­kə­siz (˂50 Bk/m³). Mü­əy­yən edil­miş­dir ki, ra­do­nun həc­mi ak­tiv­li­yi­nin yük­sək gös­tə­ri­ci­lə­ri xa­rak­te­rik olan Bö­yük və Ki­çik Qaf­qaz və Ta­lı­şın dağ­lıq-qı­rı­şıq­lıq zo­na hü­dud­la­rın­da ağ­ci­yə­rin bəd­xas­səl­li tö­rə­mə­lə­ri ilə xəs­tə­lən­mə xü­su­si­lə yük­sək­dir. Tə­nəf­füs or­qan­la­rı­nın bəd­xas­sə­li xəs­tə­lik­lə­ri­nin ən yük­sək gös­tə­ri­ci­lə­ri ra­don şüa­lan­ma­sı­nın təh­lü­kə­li və or­ta təh­lü­kə­li zo­na­la­rın­da qey­də alın­mış­dır. Ağ­ci­yər­lə­rin bəd­xas­sə­li tö­rə­mə­lə­ri­nin in­ki­şa­fı ilə əha­li­nin ra­don-təh­lü­kə­li zo­na­lar­da yer­ləş­mə­si ara­sın­da­kı əla­qə­ni təh­lil et­mək üçün nis­bi risk gös­tə­ri­ci­lə­ri mü­əy­yən edil­miş­dir. Nis­bi risk gös­tə­ri­ci­lə­ri ra­don-təh­lü­kə­li əra­zi­lər­də ya­şa­yan­lar­da ağ­ci­yər­lə­rin bəd­xas­sə­li tö­rə­mə­lə­ri­nin in­ki­şaf eh­ti­ma­lı­nı ne­çə də­fə ar­tır­dı­ğı­nı təx­min et­mə­yə im­kan ve­rir. Alın­mış nis­bi risk gös­tə­ri­ci­lə­ri in­sasn­lar­da ağ­ci­yər­lə­rin bəd­xas­sə­li tö­rə­mə­lə­ri­nin in­ki­şa­fı ilə Azər­bay­ca­nın ra­don-təh­lü­kə­li zo­na­la­rı şə­rai­tin­də ya­şa­maq ara­sın­da bir­ba­şa əla­qə­nin ol­du­ğu­nu gös­tə­rir.

Açar sözlər: tibbi geologiya, radon şüalanması, ağciyərlərin bədxassəli törəmələri, nisbi risk, radon təhlükəli zonalar, yaşayış yerlərində radon

ƏDƏBİYYAT

Aliyev Ch.S., Feyzullayev A.A., Valsangiacomo C., Baghirli R.J., Hoffmann M., Mahmudova F.F. The Prospects of solving of the radon problem in Azerbaijan In: Proceedings of 12^th International Workshop on the Geological Aspects of radon Risk Mapping. Czech geological survey. Prague, 2014, рр. 7-10.

Aliyev Ch.S., Feyzullayev A.A., Baghırlı R.J., Mahmudova F.F. Results of measurements of radon volume activity in Azerbaijan. Izvestiya, Atmospheric and Oceanic Physics, Vol. 54, No. 7, 2018, pp. 654-660.

Dupont W.D., Plummer W.D. Understanding the relationship between relative and absolute risk. Cancer,   Vol. 77, No. 11, 1996, pp. 2193-2199.

Hoffmann M., Aliyev Ch.S., Feyzullayev A.A., Baghirli R.J., Veliyeva F.F., Pampuri L., Valsangiacomo C., Tollefsen T., Cinelli G. First map residential indoor radon measurements in Azerbaijan. Radiation Protection Dosimetry, 2016, рр. 1-8.

Mahmudova F.F. Estimation of health risk of radon in Azerbaijan. Geography and Natural Resources, No. 3 (15), 2021, pp. 99-101.

Алиев Ч.С., Фейзуллаев А.А., Багирли Р.Дж., Махмудова Ф.Ф. Закономерности распределения радона на территории Азербайджана и контролирующие ее факторы.  Геофизика, No. 1, 2017, c. 72-73.

Тихонов М.Н. Радон: источники, дозы и нерешенные воп­росы. Атомная стратегия, No. 23, 2006, c. 14-18.