Məlumdur ki, mineralların fiziki-kimyəvi xassələri və paragenetik xüsusiyyətləri onların kristal quruluşları ilə əlaqəlidir. Mineralların quruluşunun iyerarxik sxeminin tədqiqi göstərir ki, onların kimyəvi tərkibə görə təsnifatı mineralların xüsusiy-yətləri barədə tam məlumat vermir. M.İ.Çiraqovun və F.S.Hautornenin mineralların quruluş təsnifatı barədə elmi əsərlərini nəzərə alaraq, ilk dəfə müqayisəli kristallokimya üsulu ilə quruluş iyerarxiyasına əsaslanaraq Ca- və TR- triortosilikatları və onların törəmələrinin quruluşları öyrənilmişdir. Mineralların quruluş iyerarxiyası müxtəlif növ koordinasiya poliedrlərinin polimerləşməsinə əsaslanır və nəticədə ilkin quruluş minalları və ya klasterləri formalaşır. Triortosilikatların simmetriyasını və tetraedrlərin Ca- və TR oktaedrləri ilə polimerləşmə formalarını nəzərə alaraq konfiqurasiyaları və kimyəvi tərkibləri ilə fərqlənən dörd tip klasterlər ayrılmışdır: |M(Si3O10)(H2O)3|, |M(Si3O10)2|, |M(Si3O10)(H2O)4| və |M(Si3O10)2(H2O)2|. Klasterlərin polimerləşmə formasından asılı olaraq Ca- və TR triortosilikatları və onların törəmələrinin quruluş növlərinin əmələ gəlməsi üçün iyerarxik bir sxem təqdim olunur. Nəticədə, boşluqlarında kalsium atomlarının Ca-silikatlarda, TR silikatlarında isə natrium və ya kalium atomlarının yerləşdiyi quruluş blokları və qarışıq karkaslar formalaşır. Silisium-oksigen radikalının kimyəvi tərkibinə və formasına görə delxayelit və makdonaldit mineralları bir qrupa daxil edilmişdir. Klasterlərin ayrılması ilə quruluş təsnifatına əsasən təyin edilmişdir ki, bu mineralların quruluşları iki fərqli konfiqurasiyada olan minallardan formalaşır və bunların polimerləşməsi nəticəsində müxtəlif quruluş tipləri yaranır. Struktur iyerarxiyanın əsaslandırılması delxayelit və makdonaldit qruplarının minerallarının əmələgəlmə şəraitlərində əks olunur. Delxayelitin əmələ gəlməsi yüksək temperaturlu peqmatitəmələgəlmə mərhələsində kaliumla zəngin metamorfik məhlulların daxil olması ilə əlaqələndirilir. Hidrodelxayelit delxayelitin hipergenezinin və hidrotermal dəyişilməsinin məhsuludur. Bu şəraitdə natrium, qismən kalium və bütün flüor və xlor xaric olunur. Makdonaldit tip quruluş peqmatitəmələgəlmənin aşağı temperatur mərhələsi ilə və ya gec hidrotermal mineraləmələgəlmə mərhələsi ilə əlaqədardır. Bununla birlikdə, bütün hallarda mühit yüksək dərəcədə qələvi olmalıdır və makdonaldit quruluş növü üçün kalsiumla, monterecianit quruluşu üçün isə nadir-torpaq kationları ilə zəngin olmalıdır. Bu struktur xüsusiyyətlər mineraləmələgəlmə prosesləri üçün sübut olunmuş indikator göstəricilərdir.

 

Теймуров Г.С., Чирагов М.И., Мамедов Х.С., Мустафаев Н.М. Кристаллохимические особенности превращения двугидрата сульфата кальция в полуводный гипс. Изв. АН СССР. Сер. Неорг. материалы. Т. 15, No. 8, 1979, c. 1489-1491.

Чирагов М.И., Рагимов К.Г., Мамедов Х.С. Кристаллическая структура синтетического триортосиликата K3H2HoSi3O10. Ученые Записки. Серия геологич. наук, No. 4, 1979, с. 8-15.

Чирагов М.И., Рагимов К.Г., Мамедов Х.С., Дорфман М.Д. Кристаллическая структура гидродельхайелита KH2Ca2(Si,Al)8O19 · 6H2O. Докл. Акад. наук Аз.ССР, Т. 36, No. 12, с. 49-51.

Чирагов М.И., Дорфман М.Д. Кристаллохимия минералов группы дельхайелита. Докл. Акад. наук СССР, Т. 260, 1981, c. 458-461.

Чирагов М.И., Рагимов К.Г. Кристаллохимические особенности термического превращения K3HoSi3O8(OH)2. Материалы Всесоюзной конференции по кристаллохимии неорганических и координационных соединений. Бухара, 1986, c.129.

Чирагов М.И., Пущаровский Д.Ю. Полисоматизм и структурные модели Ca-силикатов. Кристаллография, Т. 36, No. 5, 1991, с. 1200-1206.

Чирагов М.И. Сравнительная кристаллохимия кальциевых и редкоземельных силикатов. Чашыоглы. Баку, 2002, 360 с.

Ширинова А.Ф. Сравнительная кристаллохимия смешанных структур силикатов. Ляман. Баку, 2018, 242 с.

Aksenov S.M., Shipalkina N.V., Rastsvetaeva R.K., Rusakov V.S., Pekov I.V., Chukanov N.V., Yapaskurt V.O. Iron-rich bustamite from Broken Hill, Australia: The crystal structure and cation-ordering features. Crystall. Reports, Vol. 60, 2015, pp. 340-345.

Camara F., Ottolini L., Devouard B., Garvie L.A.J., Hawthorne F.C. Sazhinite-(La), Na3LaSi6O15(H2O)2, a new mineral from the Aris phonolite, Namibia: Description and crystal structure. Mineral. Mag., Vol. 70, No. 4, 2006, pp. 405-418.

Cannillo E., Rossi G., Ungaretti Z. The crystal structure of macdonaldite. Atti Accad. Naz.Lincei, Rend Classe Sci. Fis. Mat. Nat., serie VIII, Vol. 45, 1968, pp. 399-414.

Ghose S., Gupta P.K.S., Campana C.F. Symmetry and crystal structure of monteregianite, Na4K2Y2Si16O38·10H2О, a double-sheet silicate with zeolitic properties. Amer. Mineral., Vol. 72, 1987, pp. 365-374.

Hawthorne F.C. Graphical enumeration of polyhedral clusters. Acta Cryst., Vol. A39, 1983, pp. 724-736.

Hawthorne F.C. Towards a structural classification of minerals: The VIMIVT2On minerals. Amer. Mineral., Vol. 70, 1985, pp. 455-473.

Hawthorne F.C. Structural hierarchy in VIMxIIITyФz minerals. Canad. Mineral., Vol. 24, 1986, pp. 625-642.

Hejny C., Armbruster T. Polytypism in xonotlite Ca6Si6O17(OH)2. Z. Kristallogr., Vol. 216, 2001, pp. 396-408.

Hesse K.F., Liebau F., Merlino S. Crystal structure of rhodesite. Z. Kristallogr., Vol. 199, 1992, pp. 25-48.

Ito T., Sadanada R., Takeuchi Y., Tokonami M. The existence of partial mirrors in wollastonite. Proc. Jpn. Acad., Vol. 45, 1969, pp. 913-918.