Məqalədə Yerin çöküntü örtüyünün qısa icmalını, eləcə də çöküntülərin həcmi və onların Yerin çöküntü layında (Stratisfera) kütləsinin hesablamasını təqdim edilir. Müəllif dərc olunmuş məlumatları toplayaraq Cənubi Xəzər hövzəsinin unikallığını, eləcə də nazikləşmiş qabığa və qalın çöküntü örtüyünə malik olan bir sıra digər hövzələri təhlil edir. Hövzələrdə çökmə prosesi qabığın dartılması, çöküntü və tektonik yüklənmə, litosferin qalınlığı və ya sıxlığının dəyişilməsi əmələ gələn çöküntülərin toplanmasına imkan yaradır. Məqalədə çöküntü, qabıq və litosfer nisbəti müzakirə edilir. Dünyanın əksər hövzələrində həcm və qalınlıq 80/20 qanuna əsasən (Pareto paylaşması) ayrılır; beləliklə, çöküntülərin 80%-i həcmə görə 20% təşkil edən hövzələrdə yerləşir. Hövzənin ölçüsü və qalınlığı arasındakı loqarifmik nisbət daha yaxşı passiv kənarlar və uzadılmış hövzələrdə müşahidə edilir. Passiv kənarlar (passive margins) ən həcmli olaraq (ümumi həcmin 40%-ni təşkil edir) qalınlığı orta hesabla 4 km təşkil edir, forland hövzələri 3 km yaxın və kratonik depressiyalar isə orta hesabla 2 km təşkil edir. Cənubi Xəzər, bir sıra digər hövzələrlə birgə ərazisinin azaldan fleksural effektlərin kombinasiyası və yüksək Pliosen çöküntü sürəti ilə əlaqədar anomallıq nümaiş etdirir. Cənubi Xəzər hövzəsinin yaranmasından başlayaraq, hövzədə 1.8 milyon kub kilometr həcmində xalis (netto) çöküntülər toplanmışdır (və ya 4.42*10^9 ton olan bərk çöküntü kütləsi). Onlardan həcmi 595 000 km3 çöküntülər Pliosenə (33%), 221 000 km3 isə Pleystosen dövrünə təsadüf edir. Pliosendə Cənubi Xəzər hövzəsində çöküntülərin həcmi və cöküntu toplanma sürətləri hətta Dünyanın ən geniş çöküntülü Benqal fendakı çöküntü sürətlərini aşmışdır.

 

Abdullayev N.R., Kadirov F., Guliyev I.S. Subsidence history and basin-fill evolution in the South Caspian Basin from geophysical mapping, flexural backstripping, forward lithospheric modelling and gravity modelling. Geological Society, London, Special Publication, V. 427, 2015, pp. 175-196, https://doi.org/10.1144/SP427.5

Abdullayev N.R., Weber J., Aliyeva E. et al. Detrital zircon and apatite constraints on depositional ages, sedimentation rates and provenance: Pliocene Productive Series, South Caspian Basin, Azerbaijan. Basin Res., V. 30, No. 5, 2018, pp. 1-28.

Allen Ph.A., Allen J.R. Basin Analysis. Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell, XII, 2013, 619 p.

Berry J.P., Wilkinson B.H. Paleoclimatic and tectonic control on the accumulation of North American cratonic sediment. Geol. Soc. Am. Bull., V. 106, 1994, pp. 855-865.

Laske G. A global digital map of sediment thickness. University of California San Diega, Institute of Geophysics and Planetary Physics, USA, https://igppweb.ucsd.edu/~gabi/sediment.html

Hay W.W. Pleistocene-Holocene fluxes are not the Earth’s norm. In: Hay W., Usselman T. (eds) – Material fluxes on the surface of the Earth: studies in geophysics. National Academy Press. Washington, D.C., 1994, pp. 15-27.

Khain V.E., Levin L.E., Tuliani L.I. Some physical parameters of global structure of the Earth. Geotectonics, V. 16, 1982, pp. 443-453 (in Russian).

Kunin N.Y. Distribution of sedimentary basins of Eurasia and the volume of the Earth’s sedimentosphere. Int. Geol. Rev., V. 29, No. 11, 1987, pp. 1257-1264.

Ronov A.B. Stratisphere or Earth’s sedimentary shell. Nauka. Moscow, 1993, 143 p. (in Russian).

Southam J.R., Hay W.W. Global sedimentary mass balance and sea level changes. In: Emiliani C. (ed.) – The Sea, V. 7, The Oceanic Lithosphere. Wiley-Interscience. New York, 1981, pp. 1617-1684.