№ 2,
2021
Məqaləni yüklə
Azərbaycan Respublikasının su resurslarının dayanıqlı idarə olunmasının problemləri və yolları
AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutu AZ1143, Azərbaycan, Baki şəh., H.Cavid prosp., 119 yusifisrafil@gmail.com; t.ariel.huseynov@gmail.com
Xülasə
A-
A+
Su təsərrüfatı balansının çatışmazlığı şəraitində iqtisadiyyatın və sosial sektorun inkişafı Azərbaycan Respublikası xalq təsərrüfatının bütün sahələrinin inkişafına hədd qoyur. Respublikanın su resurslarının genezisi infiltrasion olub, hidrosferin yuxarı hissəsinin dinamik sistemindən ibartdir. Respublikanın şirin su resurslarının quruluşunda beş mühüm faktor qeyd olunur:
- şirin su resurslarıı üçəikidə çxu (70%) respublika hüdudlarıa qonş ökələrdən daxil olur vətranssərhə çylardı;
- bu suları xeyli hissəi respublika hüudlarıa çrkləmişhalda daxil olur;
- səh sularıı resurslarızamana ğöəsabit deyildir vəilin sululuğndan, yəi iqlim faktorlarıdan asılıdır;
- məcra və qeyri-məcra su anbarlarıvasitəsiləyerli çy axıı tənzimlənməi respublikanı su təsərüatıbalansıı gərginliyinin azaldıasıda ütülü təşil edir;
- yeraltısular, adətə, yüsək keyfiyyətləsəciyələir, çrklənmədə yaxşıqorunmuşur, onları resurslarımütəlif illərin sululuğndan müü dərəcədəaz asııı, xeyli sahələrdəonlar su təhizatıı yeganəmənbələridir.
Respublikanı su təsərüatıbalansıı böü çtışazlığışəraitində(ildə10 km³-də çx) kənd təsərüatıda su resurslarıdan istifadəqəim üullarla, məhz su doldurmalarla həyata keçrilir. Həm də defisit şirin suları çox böük itkiləri infiltrasiyaya gedir vəsonuncunun öçüüortalama götəricələrəgöəsuburaxııan 50%-də çxunu təşil edir. Nəzərəalsaq ki, respublikanı su resurs-larıı kənd təsərüatıistehsalıda istifadəolunan 80%-indən itkilər 50-60% təşil edir, yəni istifadəolunan resursları 40%-i, nəqledilmədəitkinin aradan qaldıımasıiləyanaşı kənd təsərüatıistehsalıda müsir yüsək qənaəcil suvarma üullarıı təxirəalı-maz tətbiqi tələb olunur. Bu isəö nöbəsindəilkin hesablamalara göə6-8 km3 /il qənaət etməyəimkan verir vərespublika su təsər-rüatıbalansıı çtışazlığııkəskin surətdəazaldı. Məqalədəsəth vəyeraltısuları resurslarıı quruluşnun təlili, onları resurslarıı vəistismar resurslarıı örənilməvəziyyəi, qonş ərazilərdən nəqlindən onları asııığı iqlimin dəişənliyi, istehsalı hesabıvəs. verilmişir.
Respublikanı su ehtiyatlarıdan səmərəli istifadənin milli strategiyasını işənilməsi işığıda şrin vəzəf şrtəhər su resurslarıı müafizəsi vədayanılıinkişfıı təxirəalımaz tədbirləri vəvasitələri əaslandıımışı.
Açar sözlər: su, resurslar, ehtiyatlar, hesablama, dayanılıinkişf, transsərhəd obyektlər, əsas sxem
ƏDƏBİYYAT
Геология Азербайджана (под ред.Али-Заде Ак.А.). Том VIII – Гидрогеология и инженерная геология. Нафта-Пресс. Баку, 2008, 380 с.
Иманов Ф.А. Минимальный сток рек Кавказа. Нафта-Пресс. Баку, 2000, 299 с.
Исрафилов Ю.Г. Ресурсы подземных вод Азербайджана и перспективы их использования. Горный журнал, No. 8, Москва, 2020, с. 33-40.
Исрафилов Ю.Г. Водные ресурсы и суверенитет: проблемы и пути устойчивого управления водными ресурсами Азербайджанской Республики. В трудах 2-ой международной конференции по водным технологиям, Баку, 2014, с.64-68.
Исрафилов Ю.Г. К методике оценки эксплуатационных запасов подземных вод предгорных равнин Азербайджанской Республики. Изв. НАН Aзербайджана. Науки о земле, No. 3, 2007, с. 22-26.
Исрафилов Ю.Г. Вода и государство. В научно-популярном журнале “Йер ве инсан”, Изд. Шерг герб. Баку, 2013, с. 34-40.
Мансимов М.Р. и др. Первое национальное сообщение Азербайджана по Рамочной Конвенции ООН по изменению климата. Национальный Центр по Изменению Климата. Баку, 2000, 88 с.
Орловский Н.С., Зонн И.С. Водные ресурсы Израиля: Опыт освоения. Проблемы постсоветского пространства, Т. 5, No. 1, 2018, с. 8-36.
Оценка экологических и социально-экономических последствий изменения климата. Доклад Рабочей группы 2, МГЭИК, Гидрометеоиздат. C-Пб., 1992, 249 c.
Рустамов С.Г., Кашкай Р.М. Водный баланс Азербайджанской ССР. Елм. Баку, 1978, 109 с.
Рустамов С.Г., Кашкай Р.М. Водные ресурсы Азербайджанской ССР. Элм. Баку, 1989, 181 с.
Alizadeh A.M., Guliyev I.S., Kadirov F.A., Eppelbaum L.V. Geosciences in Azerbaijan. Vol. II: Economic minerals and applied geophysics. Springer. Heidelberg – N.Y., 2017, 340 p.
Israfilov Y.G., Israfilov R.G. İmpacts of climate chance on groundwater resources: review of a case study in Azerbaijan.
In: (Eds. A. Baba et al.) NATO Science Series, Izmir, Turkey, 2010, pp. 107-112.
İmanov F.A., Ələkbərov A.B. Azərbaycanın su ehtiyatlarının müasir dəyişmələri və inteqrasiyalı idarə edilməsi. Mütərcim. Bakı, 2017, 352 s.
Əhmədzadə Ə.C., Həşimov A.C. Ensiklopediya. Meliorasiya və su təsərrüfati. Radius. Bakı. 2016, 631 s.
İsrafilov Y.H. Azərbaycan Respublikasının yeralti şirin su yataqlarının səmərəli istifadasi və mühafizəsi. AzSPETl-nun elmi islərin məcmuəsində, Bakı, 2004, s.43-49.
Quliyev İ.S., Hüseynov T.P. Mingəçevir şəhəri ətrafında müvcud texnogen gərginlik təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsini zəruri edir. Jurnal “Elm və Həyat”, No. 4, 2020, s. 13-17.
Əliyev F.Ş., Musayev N.A. Su ehtiyatlarından səmərəli istifadəsinə dair 2020 ilə qədər Milli Strategiya. Layihə. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin fondu, Bakı, 1991.
DOI:
10.33677/ggianas20210200063