Azərbaycanın rayonlar üzrə ildırım zərbələrinin (işartılarının) zaman variasiyasının və məkanca paylanmasının müəyyən edilməsi üçün tufan boşalmaları sayğacının təsvirlərinin köməyi ilə ildırımlara dair alınmış mövcud məlumatlar təhlil edilmişdir. Aşkar edilən hər bir işartı atmosfer hadisəsi hesab olunur. 2017-2020-ci illərin ilıq və soyuq ayları üçün 2074 işartı dördillik “ildırımlara dair məlumatlar şəbəkəsi”ndə birləşdirilmişdir. Bu işartılar təxminən 10 milyon əhalisi olan pərakəndə yerləşmiş şəhər və kəndlərlə tufan təhlükəli regionun ərazisində baş vermişdir. Növbəti məkan-zaman təhlili üçün lazımi müvafiq səlis rəqəmli təbəqələrin yara-dılması üçün ildırımların bütün təzahürlərinin məlumatlarının daxil olunması yolu ilə klimatoloji istiqamətlənmiş GİS məqsədəuyğun şəkildə tətbiq edilmişdir.
Məlumat təbəqələri arasında mövcud məkan qanunauyğunluqlarının, əsas etibarilə, təhlili və xəritələnməssi məqsədilə məkan statistikasının və analizinin tam bir sıra vasitələri tətbiq edilmişdir.
Azərbaycan ərazisi üçün statistik əhəmiyyət daşıyan ildırımların tezliyinin və digər göstəricilərin klasterlərini (qrupları) göstərən müxtəlif zaman və məkan qanunauyğunluqları müəyyən edilmişdir. Yekündə ildırım işartılarının ən yüksək ehtimallığına malik əraziləri aşkar etmək üçün məlumatlar bankı yaradılanda Kendall metodu (sıxlığın çıxış təbəqələri) əsasında kombinə edilmiş qeyri-səlis operator tətbiq edilmişdir. Nəticədə muəyyən olunmuşdur ki, işartıların 99%-dən çoxu iyunda (yazda apreldən iyunadək) vahid pik olmaqla apreldən sentyabradək dövrdə baş verir. Mühüm tufan aktivliyi yay aylarında regionda kəskin fadə olunmuş gündüz piki ilə təsdiq olunur. Bundan əlavə, məkan indeksləri göstərir ki, ən tez-tez və ciddi ildırım işartıları ölkənin qərb və şimal rayonlarının üzərində, əsasən Qarabağın və Qafqaz dağlarının yuksək rayonları üzərində baç verir. Bu isə ölkə daxilində yüksək riskli rayonları göstərir.

 

Albrecht R.I., Goodman S.J., Buechler D.E., Blakeslee R.J., Christian H.J. Where are the lightning hotspots on Earth? Bulletin of the American Meteorological Society, Vol. 97, No.11, 2016, pp. 2051-2068.

Bitzer P.M. Global distribution and properties of continuing current in lightning. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, Vol. 122, No. 2, 2017, pp. 1033-1041.

Blakeslee R.J. Lightning Imaging Sensor (LIS) on TRMM science data Dataset available online from the NASA global hydrology center DAAC. Huntsville, AL 10.5067/LIS/LIS/ DATA, 1998, 201 p.

Bruning E.C., Thomas R.J. Lightning channel length and flash energy determined from moments of the flash area distribution. Journal of Geophysical Research: Atmospheres, Vol. 120, No. 17, 2015, pp. 8925-8940.

Cecil D.J., Buechler D.E., Blakeslee R.J. Gridded lightning climatology from TRMM-LIS and OTD: Dataset description. Atmospheric Research, Vol. 135-136, 2014, pp. 404-414.

Changery M.J. National thunderstorm frequencies for the Contiguous United States. NUREG/CR, National Climatic Center, National Oceanic and Atmospheric Administration, Vol. 2252, 1981, 57 p.

Christian H.J., Blakeslee R.J., Goodman S.J. Lightning Imaging Sensor (LIS) for the Earth-observing system. NASA TM-4350, available from the National Technical Information Service, Springfield, VA. 22161-2171, 1992, 36 p. Cooray V. An introduction to lightning. Springer. 2015, 262 p.

Fischer M.M., Getis A. Handbook of applied spatial analysis – software, tools, methods and applications. Springer-Verlag Berlin Heidelberg. 2010, 805 p.

Gashimov A.M., Khidirov F.L. Babayeva A.R. Strength of the lightning activity in the territory of Azerbaijan Republic. International Symposium on Modern Electric Power Systems (MEPS), 2010, pp. 1-4.

Gelfand A.E., Diggle P., Guttorp P. Fuentes M. Handbook of spatial statistics. CRC press. 2010, 619 p.

Haining R. Spatial data analysis: theory and practice. Cambridge University Press. UK, 2010, 432 p. How Fuzzy Overlay works. ArcGIS for Desktop. ESRI. 2020, 288 p.

Kelsall J.E., Diggle P.J. Kernel estimation of relative risk. Bernoulli, Vol. 1, No. 1-2, 1995, pp. 3-16.

Koehler T.L. Cloud-to-ground lightning flash density and thunder-storm day distributions over the Contiguous United States derived from NLDN measurements: 1993-2018. Monthly Weather Review, Vol. 148, No.1, 2020, pp. 313-332.

Mackerras D., Darveniza M., Orville R.E., Williams E.R., Goodman S.J. Global lightning: total, cloud and ground flash estimates. Journal of Geophysical Research, Vol.103, No. 16, 1998, pp.19791-19809.

Mammadov R. Impact of climate changes on the Caspian Sea level. Journal of Resources and Ecology, Vol. 6, No. 2, 2015, pp. 87-92.

Mammadov R., Budagov B. The constructive geography of the Azerbaijan Republic. Elm. Baku, 1996, 245 p.

Mammadov R., Safarov S.G., Safarov E.S. Current changes of the atmospheric precipitation regime on the territory of Azerbaijan. Geography and Natural Resources, Vol. 30, No. 4, 2009, pp. 403-407.

NASA EOSDIS Global Hydrology Resource Center, GHRC User Services Office National Space Science and Technolo-gy Center, USA, 2013.

Ord J.K., Getis A. Local spatial autocorrelation statistics: distributional issues and an application. Geographical Analysis, Vol. 27, No. 4, 1995, pp. 286-306.

Peterson M., Deierling W. Liu C. Mach D., Kalb C. The properties of optical lightning flashes and the clouds they illuminate. J. Geophys. Res. Atmos., 2016, 121 p.

Rakov V.A. Fundamentals of lightning. Cambridge University Press. 2016, 257 p.

Rasouli A.A., Cheung K. Spatial distribution of severe thunder-storm rainfall events throughout the GMSTWA and adjacent the Tasman Sea. The 7th Annual CAWCR Workshop, Observing, Estimating and Forecasting Rainfall: From Science to Application. 21-23 October 2013, Melbourne, Australia.

Rasouly A.A., Cheung K., McBurney B. Hail events across the Greater Metropolitan Severe Thunderstorm Warning Area. Natural Hazards Earth System Science, Vol.15, 2015, pp. 973-984.

Safarov S.H. The trend of changes in the frequency of hail in different regions of Azerbaijan. Proceedings of the Russian State Hydrometeorological University, St. Petersburg, 2008, No. 6, pp. 60-64 (in Russian).

Safarov S.H. Thunderstorms on the territory of Azerbaijan. Hy-drometeorology and Ecology, Almaty, No. 3(46), 2007, pр. 44-54 (in Russian).

Safarov S.H., Mekhtieva G.Sh. The real situation with lightning on the territory of Azerbaijan. GESJ: Physics, No. 2(18), 2017, pp. 25-32 (in Russian).

Safarov S.H., Nasibli A.A., Huseynov J., İbrahimova İ.V. Influence of climate warming on hail events in the Western Part of Azerbaijan. Proceedings of International Scientific Conference on Sustainable Development Goals 24-25 Novem-ber 2017, Baku, Azerbaijan, pp. 83-89.

Scott L.M., Janikas MV. Spatial statistics in ArcGIS. In: Fischer M.M., Getis A. (eds) Handbook of applied spatial analysis. Springer. Berlin, Heidelberg and New York, 2010, pp. 27-41.

Second national communication to the United Nations frame-work convention on climate change. Ministry of Ecology and Natural Resources. Baku, Republic of Azerbaijan, 2010, https://unfccc.int/sites/default/files/resource/Azerbaijan.

Understanding Spatial Statistics in ArcGIS. Vol. 1. ESRI Press. 2006, 312 p.

Wanke E., Andersen R., Volgnandt T. A Worldwide low-cost community-based time-of-arrival lightning detection and lightning location network. Blitzortung.org, 2014, 95 p.

Williams E.R. Lightning and climate: a review. Atmospheric Research, Vol. 76, 2005, pp. 272-287.

Yair Y., Shalev S., Erlich Z., Agrachov A., Katz E. Lightning flash multiplicity in eastern Mediterranean thunderstorms. Natural Hazards and Earth System Sciences, Vol. 14(2), 2014, pp. 165-173.

Zimmermann H.J. Fuzzy set theory and its applications. Fourth Edition. Kluwer Academic Publishers. Boston, Dordrecht, London, 2001, 441 p.